Broń Powstania Styczniowego - Broń żołnierza polskiego

Broń czasów Powstania Styczniowego

Artykuł był publikowany w Zeszytach Historycznych wydawanych przez Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne w Garwolinie
Krótka historia  rozwoju broni do połowy XIX wieku
Aby zrozumieć jak wyglądało i dlaczego pole walki podczas Powstania Styczniowego konieczne jest cofnięcie  się w czasie o kilkaset lat.
Dlaczego?
Ponieważ pewne rozwiązania stosowane w broni niewiele się zmieniły przez 200-400 lat a inne nowe pomysły właśnie w połowie XIX wieku się pojawiły a podczas Powstania były wykorzystywane za-równo stare jak i nowe rodzaje uzbrojenia. Od końca XIV wieku do czasu wybuchu Powstania Styczniowego broń długą i pistolety ładowano od przodu lufy. Czyli przez ponad 450 lat nie zmienił się zasadniczo sposób ładowania broni. Zmieniał się natomiast, na przestrzeni wieków i to wielokrotnie sposób odpalania broni.

Oznaczenia kalibrów broni
W połowie XIX wieku stosowano kilka sposobów na oznaczenie kalibru broni. Ładunki scalone dopiero się pojawiały i były związane z konkretnym typem broni tak, że nie było potrzeby określania rodzaju łuski.
Najstarszym sposobem określania kalibru była ilość kul - okrągłych kul - odlanych z funta ołowiu czyli kaliber 8 oznaczał pociski o większej średnicy niż kaliber 16 czy 12. Jak widać nie było w tym oznaczaniu kalibru bezpośredniej informacji o średnicy otworu lufy.  Co ciekawe, ten typ oznaczania kalibru broni jest stosowany także dziś w broni gładkolufowej czyli myśliwskiej z tym, że dołączony został człon określający długość komory nabojowej i tak oznaczenie 16x70 to kaliber wg ilości odlanych kul z funta ołowiu i długość komory w milimetrach czyli 70 mm.
W XIX wieku dla oznaczania kalibru pojawił się wymiar podany w calach czyli np. .44 lub .45. Dotąd dopóki nie pojawiła się amunicja scalona takie oznaczenie było wystarczające - pocisk kalibru .44 zazwyczaj pasował zarówno do  dowolnego pistoletu, rewolweru czy karabinu jeśli były one kalibru .44.
Piszę nie bez powodu "zazwyczaj" ponieważ produkowano w tamtych czasach wiele rodzajów pocisków o różnym kształcie i różnych właściwościach balistycznych i większość  z nich była "uniwersalna" a część przeznaczona jedynie do konkretnych typów broni - np. mogły posiadać skrzydełka pasujące jedynie  w konkretnych typach broni.

Także oznaczenia kalibru amunicji dla karabinu i rewolweru wprowadzały pewne ograniczenia - inaczej pasowano amunicję do karabinów gładkolufowych a inaczej do tych z lufami gwintowanymi a jeszcze inaczej dla rewolwerów. Czyli dla pewności powinno być podane oprócz kalibru także rodzaj broni.

W Rosji carskiej była stosowana jednostka miary linia która odpowiadała wartości 0.1 cala czyli jedna linia to 2,54 mm. Czyli karabin sześcioliniowy miał kaliber w milimetrach aż 15,24.
Dlaczego stosowano tak duże kalibry w tamtych czasach?
Jest kilka powodów ale najważniejszym był stosowany proch - pozostawiał on sporo niespalonych resztek w przewodzie lufy co miało wpływ na zwiększanie się trudności w ładowaniu kolejnych kul. Przy średnicach kilkunastu milimetrowych efekt ten był zdecydowanie mniej kłopotliwy niż przy średnicach kilkumilimetrowych. Dlatego broń trzyliniowa czyli o kalibrze 3x0,1 cala czyli 3x0,254 cm=7,62 mm pojawiła się dopiero pod koniec XIX wieku.
Źródła wiedzy na temat broni używanej podczas Powstania Styczniowego
Fotografie
Zachowało się dość dużo fotografii powstańców - najczęściej wykonywanych w warunkach studyjnych, w statycznych pozach, uzbrojonych zwykle w szable i rewolwery.
Co prawda pojawiały się sugestie, że ci co robili fotografie użyczali do zdjęć własne rekwizyty ale nie ma żadnych dowodów na to były ku temu podstawy. Po prostu np. z rewolwerów w powstaniu używano zaledwie kilka typów a więc mogły powtarzać się na zdjęciach te same modele co nie oznacza te same sztuki.
Zdjęcia natomiast pokazują całe spektrum broni białej a zwłaszcza szabel - można bez większego ryzyka stwierdzić, że powstańcy używali praktycznie chyba wszystkich modeli szabel jakie występowały w sąsiednich państwach  i nie tylko.
Widoczne są na fotografiach też rewolwery systemu Lefaucheux  na nabój scalony z zapłonem sztyftowym. Były one nowością na rynku broni bo ten system wszedł w użycie w 1858 roku. Naboje tego systemu ułatwiały szybkie przeładowanie broni ale ten system miał na polu walki dwie istotne wady - po pierwsze - amunicję trzeba było zakupić do konkretnego typu broni a  w czasie powstania było to utrudnione a dwa - naboje te łatwo ulegały uszkodzeniu a nawet istniała groźba przypadkowego wystrzału i to zarówno w samej broni jak i amunicji przechowywanej luzem.
Podobnej konstrukcji naboje były już wtedy stosowane w dubeltówkach co istotnie skracało ich czas przeładowania a gilzy mogły być wielokrotnie elaborowane.
Obrazy
Z obrazami jest zawsze ten problem, że nie do końca można mieć pełne zaufanie co do wiedzy malarzy chociaż broń np. na obrazach Grottgera jest dokładnie identyfikowana przez fachowców po przedstawionych  na obrazach i rycinach  szczegółach. Często też malowano obrazy na podstawie wykonywanych zdjęć. Pole walki możemy oglądać tylko na obrazach.
Zakupy
Powstanie wybuchło w wymuszonej przez carat chwili gdy broni dla powstańców po prostu prawie nie było. Wg ustaleń historyków przez szeregi powstańcze przewinęło się około 200 tys. ludzi a broni nawet w najkorzystniejszym okresie powstania mogło być od 40 do ok 60 tys.  W chwili wybuchu powstania broni palnej mogło być zaledwie kilka tysięcy sztuk wliczając w to dubeltówki i mało przydatne pistolety.
Zachowały się dokumenty dotyczące zakupów broni za granicą ale dokument zakupu to jedno a dostarczenie broni dla powstańców to już co innego bo Prusy podpisały z Rosją umowę o zwalczaniu powstania.
Wspomnienia i twórczość literacka
Można się zorientować mniej więcej jaka broń była używana ale ocena skuteczności już nie jest taka prosta. Widomo, że w kilku dużych starciach zwycięstwo zapewnili kosynierzy ale trudno jest znaleźć w literaturze wspomnienia bezpośrednich uczestników, być może dlatego, że kosynierami byli najmniej wykształceni powstańcy.
Broń ukryta po upadku Powstania i odnaleziona współcześnie
Wydawało by się, że  po ponad 140 latach od upadku Powstania Styczniowego jest rzeczą niemożliwą aby można było znaleźć ukrytą broń z tamtego okresu. Trafiłem na jednej z grup dyskusyjnych na informacje o znalezieniu przy rozbiórce starej stodoły kilku skrzyń z bronią z czasów Powstania  Styczniowego. Niestety ani co było dokładnie  w skrzyniach ani o dalszych losach tej broni nic  się nie dowiedziałem.
Broń biała
Szable, bagnety
Łatwiej chyba by było odpowiedzieć na pytanie - jakich szabel w powstaniu nie używano niż jakie były na uzbrojeniu powstańców ponieważ na fotografiach są najróżniejsze modele tej broni.
Po co szabla powstańcom?
A takie były warunki ówczesnego pola walki. W bezpośrednim starciu gdy nie było czasu na powtórne załadowanie broni to o wyniku starcia decydowały, bagnety na karabinach, kosy i szable z tym, że bagnety zwykle przegrywały starcia z kosami i szablami.
Stosowanie bagnetów na karabinach było w Polsce znane już od około 1704 roku. Najpierw stosowano bagnety szpuntowe czyli wkładane z lufę broni, później dość duże, długie, często dwusieczne bagnety mocowane na zewnętrznej stronie lufy. Podczas powstania stosowano także bagnety osadzane na dubeltówkach.
Piki, spisy, kosy itp.
Kosy stawiane na sztorc czy też specjalnie produkowane kosy do zastosowania w walkach były w powszechnym użyciu w Powstaniu Styczniowym. Oddziały kosynierów były praktycznie w każdym dużym zgrupowaniu partyzanckim i co ciekawe, że kosynierzy odpowiednio użyci w walce często przeważali szalę zwycięstwa na  stronę powstańców.
Broń drzewcowa była używana przez kawalerię obu walczących stron.
Broń palna krótka
Pistolety czasami występują na fotografiach powstańców ale znacznie częściej widać rewolwery i to często systemu Lefaucheux na naboje scalone. Rosjanie używali zarówno rewolwerów kapiszonowych np. Colt Navy 1851 jak i rewolwerów systemu Lefaucheux.
Broń palna długa czyli wojskowa broń oraz myśliwska
Rosjanie mieli na uzbrojeniu zarówno karabiny gwintowane jak i z gładką lufą. Kilka lat przed wybuchem powstania do karabinów gwintowanych w wojsku carskim zastosowano specjalne pociski które zwiększyły zasięg skutecznego ognia nawet dwukrotnie bo z 300 do 600 kroków.
Wprowadzono na uzbrojenie carskiej armii także pociski typu Minie które skracały czas ładowania broni, zwiększały celność i zasięg.
Na uzbrojeniu armii carskiej było wiele typów karabinów - większość z nich była kalibru 7 linii  (17,78mm)  a później 6 (15,24mm) linii.
Z tych ostatnich należy wymienić karabiny sześcioliniowe:

• karabin strzelców wzór z 1856 roku,
  

• karabin piechoty wzór 1858 roku
  

• karabin dragoński wzór 1859 roku
  

• karabin kozacki wzór 1860 roku
  

Cechy pola walki
Walki w Powstaniu Styczniowym  miały w większości charakter typowo partyzancki czyli zasadzki, wypady, unikanie jeśli to tylko było możliwe dużych bitew oraz wykorzystywanie lasów i gór do ukrycia oddziałów i ich dróg  przemieszczania się. Walki więc miały zwykle charakter krótkich potyczek  w których oddawano z broni po kilka a wyjątkowo po kilkanaście strzałów.
Przyjmując, że  czas potrzebny do naładowania karabinu lub sztucera wynosił około jednej minuty to w tym czasie:

• żołnierz poruszający się z prędkością 6 km/h przebywał drogę 100 metrów,
  

• żołnierz biegnący czyli poruszający się z prędkością około 12 km/h przebywał drogę 200 metrów.
  

• kawalerzysta poruszający się z prędkością około 30  km/h przebywał drogę 500 metrów
  

Co ciekawe szybciej można było naładować  dubeltówkę ponieważ umieszczenie dwóch pocisków w niegwintowanej lufie zajmowało zaledwie kilka - kilkanaście sekund gdy wprowadzenie samego pocisku w lufie gwintowanej mogło zająć nawet minutę.  
Ponieważ zasięg celnego i skutecznego strzału z dobrej klasy sztucerów wynosił około 1000 metrów to do zbliżającej się, maszerującej kolumny można było w tym czasie oddać około 10 strzałów ale do kawalerii już tylko 2 strzały i to w całkowicie odmiennych warunkach celowania /inna poprawka/.
Pistolety i rewolwery miały skuteczny zasięg czyli celny i o odpowiedniej jeszcze energii około 50 metrów - typowo 25metrów. Czyli nadawały się do walki w bezpośrednim starciu. Przeładowanie zarówno rewolwerów jak i pistoletów jeśli nie była to broń systemu Lefusche  podczas bitwy nie było praktycznie możliwe co tłumaczy dlaczego tak wielu powstańców oprócz broni krótkiej miało szable.
Dubeltówki miały zasięg podobny jak i dziś - około 30-50 metrów i co ciekawe dość szybko je się ładowało - dwie lufy sprawny strzelec był w stanie naładować w czasie około 20- 30 sekund czyli do maszerujących żołnierzy można było oddać nawet 4 strzały tyle, że strzelanie z loftek zwykle tylko raniło /też eliminowało zwykle żołnierza z walki/ a strzelanie kulą powyżej 30 m do pojedynczych celów było mało celne.
Bitwy, potyczki i broń
W miarę upływu czasu zmieniał się charakter walk powstańczych i co ciekawe także broń i taktyka decydująca o zwycięstwie lub klęsce. Na początku powstania, gdy brakowało broni palnej, o zwycięstwie lub klęsce często decydowali... kosynierzy i po prawie roku też często to kosynierzy przechylali szalę zwycięstwa.

Starcie  - kosynier - żołnierz z karabinem i bagnetem
To zdjęcie, trzech powstańców, pokazuję jak wielką przewagę mieli kosynierzy gdy doszło do walki wręcz z żołnierzami uzbrojonymi w karabiny z bagnetami.

Podsumowanie
Wybuch Powstania Styczniowego nałożył się na czas wielkich przemian w broni ręcznej:

• jeszcze w pewnych sytuacjach na polu walki można było przechylić szalę zwycięstwa za pomocą kosynierów,
  

• już stosowano kolej do przerzucania wojska co ciekawe to powstańcy jako pierwsi wykorzystali specjalnie "opancerzony" pociąg do ataku na miasto,
  

• po raz pierwszy wykolejono pociągi wiozące wojsko - propaganda carska natychmiast w prasie zagranicznej okrzykneła powstańców barbarzyńcami - kolej niszczą!,
  

• kończyła się era karabinów gładkolufowych a także broni ładowanej odprzodowo,
  

• odchodzono od dużych kalibrów na korzyść małych i tak karabiny siedmioliniowe zastępowano  sześcioliniowymi co było możliwe także dzięki zastosowaniu nowych konstrukcji pocisków,
  

• rewolwery wypierały jednostrzałowe pistolety,
  

Stefan Jerzy Siudalski 3.01.2013

Literatura

• Młody Technik 4/2011 „Broń strzelecka Pistolet i strzelba“ Piotr Kawalerowicz.
  

• "Leksykon broni od A do Ż" Lampel/Mahrhold
  

• "Handbuch der Pistolen - und Revolwer Patronen" Jakob H. Brandt
  

• " Old Shatterhand czyli Marek Pokulniewicz ze swoim sztucerem" czasopismo  "Broń i amunicja" 2002 Stefan Jerzy Siudalski
  

• dane z internetowych grup dyskusyjnych